Potocki Mikołaj h. Pilawa (zm. 1572), rotmistrz, dworzanin królewski, strażnik polny kor., starosta chmielnicki, potem kamieniecki. Był synem podkomorzego halickiego Jakuba (zob.) oraz jego pierwszej żony Katarzyny z Jemielnickich, starszym bratem Andrzeja, chorążego kamienieckiego (zob.).

Jeżeli dane z l. 1528–32 odnoszą się do P-ego, to już w r. 1528 służył jako towarzysz w chorągwi Wawrzyńca Budzowskiego, w lecie 1531 zaciągnął się do niej ponownie i brał udział w zwycięskiej bitwie z Mołdawianami, stoczonej 22 VIII przez hetmana Jana Tarnowskiego pod Obertynem, a następnie – w tym samym składzie sześcioosobowego pocztu husarskiego – służył w końcu r. 1531 i w r. 1532.

W r. 1543 P. został dworzaninem Zygmunta Augusta, który organizował dwór udając się na Litwę; poczet dworski P-ego liczył w r. 1543 3 konie, w r. 1545 – od 3 do 5, w r. 1546 – 4 konie. W końcu czerwca 1545 został P. wysłany do Siedmiogrodu do królowej Izabeli Jagiellonki. Wiózł dla niej od młodego króla konie, sukna, szaty, kosztowności i inne cenne dary; do Wilna wrócił w maju 1546. W r. 1549 zaciągnął się P. znów do obrony potocznej i jako rotmistrz dowodził sześćdziesięciokonną husarską chorągwią, która popisana została w Międzybożu 12 X. Sądząc po miejscowościach wymienionych w rejestrze odszkodowań za straty, chorągiew P-ego stoczyła potyczki z Tatarami pod Międzybożem, Krzykowem, Wziamcami, a przede wszystkim pod Zinkowem, gdzie straciła 23 konie. W sumie straty były bardzo wysokie i sięgały połowy stanu chorągwi. Na nowo chorągiew P-ego została popisana 7 X 1550 w Gródku. Zarówno liczebność chorągwi (60 koni) i pocztu rotmistrzowskiego (16 koni), jak i jej uzbrojenie husarskie nie uległo zmianie. Na wiosnę 1552 P. otrzymał list przypowiedni na zaciąg osiemdziesięciokonnej chorągwi jazdy potocznej. Popisana ona została 27 VI w Międzybożu i wzięła zapewne udział w osłanianiu odbudowy zburzonego przez Tatarów Bracławia. W obliczu rozpoczynającej się wyprawy mołdawskiej, na dokonanym przez hetmana polnego Mikołaja Sieniawskiego popisie w Jarmolińcach we wrześniu 1552, chorągiew P-ego liczyła już 100 koni. P. nie wziął bezpośredniego udziału w akcji wprowadzenia Aleksandra Lapuşneanu na tron hospodarski, brak bowiem jego podpisu na akcie hołdowniczym z Bakoty z 5 IX 1552. Po zakończeniu wyprawy mołdawskiej w listopadzie t. r. znacznie ograniczono etat liczebny obrony potocznej i chorągiew P-ego zmniejszono do 50 żołnierzy.

Zakończywszy służbę wojskową w kwietniu 1553, P. nie wziął już udziału w nowym zaciągu, lecz udał się do Krakowa na ślub Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką. W czasie uroczystości weselnych «gonił chwalebnie z kopią», biorąc udział w turnieju zorganizowanym na zamku. Po skruszeniu kopii z dworzaninem, późniejszym rotmistrzem, Stanisławem Mężykiem, uczestniczył w walkach grupowych uzbrojony w miecz i tarczę. W Krakowie król nadał mu godność zarządcy (dispensator – zawiadowca, szafarz) zamku kamienieckiego. Z Krakowa wyjechał w jakiejś misji na granicę podolską. W r. 1554 dostał zapewne list przypowiedni na chorągiew stukonną, bowiem w r. n. wypłacono jemu i jego towarzyszom żołd. W lipcu 1555 zaciągnął się na służbę u księcia pruskiego Albrechta. W kwietniu 1558 był z powrotem w kraju i pobrał we Lwowie pierwszą ratę żołdu na stupięćdziesięciokonną chorągiew, z którą stanął na popis 16 V pod Trembowlą. Zdecydowanie przeważali w niej husarze, uzbrojeni przeważnie w kopie. Późną wiosną 1558 P. na czele swej chorągwi toczył walki z watahami krymskimi, które pod dowództwem syna chana Dewlet Gereja wpadły na Podole po Bar, Chmielnik i Międzybuż. Następnie na wiosnę i latem 1559 walczył zapewne z oddziałami bejów tureckich. Chorągiew P-ego straciła w tych walkach jedynie 5 koni. Po wybuchu wojny litewsko-moskiewskiej w r. 1560 Zygmunt August w ramach pomocy koronnej dla Litwy ściągnął do Inflant znaczną grupę rotmistrzów obrony potocznej. Znaleźli się oni w kontyngencie hetmana Floriana Zebrzydowskiego, który od r. 1561 posiłkował hetmana w. lit. Mikołaja Radziwiłła «Rudego» w wojnie z Moskwą. Był wśród nich i P., którego stupięćdziesięciokonna chorągiew została popisana 19 VI 1561 w Łosicach na Podlasiu. W sierpniu i wrześniu był w obozie pod Zelbergiem nad Dźwiną w Inflantach. Od jesieni 1561 do wiosny 1562 liczebność jego husarskiej chorągwi operującej na Litwie i w Inflantach wzrosła do 160 koni. W maju i w lipcu 1562 w obozie pod Połockiem dysponował 164 żołnierzami. Dn. 19 VIII t. r. wziął udział pod dowództwem Stanisława Leśniowolskiego w zwycięskiej bitwie obronnej z przeważającymi siłami moskiewskimi pod Newlem.

Po uchwałach kwarcianych sejmu piotrkowskiego i najazdach tatarskich na Ukrainę wznowiono zaciąg na Rusi i Podolu. Przybył tam też z frontu litewskiego P. i popisał swą dwustukonną chorągiew w grudniu 1563 w Trembowli. Przesłużył z nią tylko dwa kwartały do początku czerwca 1564. Nowy list przypowiedni na zaciąg dwustukonnej chorągwi otrzymał P. w r. 1565 i popisał ją 24 XI w swych dobrach w Jabłonowie pod Trembowlą; zaliczkę na pierwszy kwartał pobrał w wysokości 1 600 zł z sum zgromadzonych z dochodów z żup solnych ruskich. Chorągiew P-ego była na służbie do czerwca 1566, przy czym od marca t. r. liczyła tylko 174 konie. Brała zapewne udział w walkach z Tatarami krymskimi, którzy pod wodzą Alego i Bakiego, wspomagani przez oddziały tureckie z Dobrudży, trzykrotnie atakowali na wiosnę 1566 ziemie polsko-litewskie. Po skończonej służbie P. udał się do Lublina, gdzie 25 VI odebrał z rąk stolnika ruskiego Mikołaja Koszli za służbę w r. 1564 200 zł żołdu, które miał od króla na cle lwowskim. Za dawną służbę wypłacono mu też nieco później 746 zł, a w r. n. 800 zł. Na początku 1569 r. P. otrzymał star. chmielnickie i przestał pełnić funkcje zarządcy zamku kamienieckiego. W marcu t. r. już jako star. chmielnicki udał się do króla do Lublina, by przedstawić mu stan zagrożenia ze strony Tatarów na Podolu.

W połowie 1569 r. w wyniku uchwał sejmu lubelskiego, oddziały kwarciane na Podolu zostały znacznie powiększone. Skoligacony z nowym hetmanem polnym Jerzym Jazłowieckim, P. został mianowany strażnikiem polnym kor. Na popisie generalnym pod Trembowlą 12 IX 1569 przedstawił wielką trzystukonną chorągiew jazdy, nie spotykaną w takiej liczbie na kresach południowo-wschodnich od r. 1539. Pełnił z nią służbę do lutego 1571, a następnie ze stupięćdziesięciokonną do lutego 1572. Wziął zapewne udział w nieudanej wyprawie Jazłowieckiego pod Kijów i Czarny Las na wiosnę 1571, mającej na celu zagrodzenie drogi Tatarom krymskim wracającym z jasyrem po spaleniu Moskwy. Przypuszczalnie toczył też walki z czambułami tatarskimi, które przebywały pod koniec grudnia t. r. pod Kamieńcem Podolskim.

W r. 1571 P. został star. kamienieckim (stąd określany później w literaturze historycznej jako generał podolski); star. chmielnickie odstąpił synowi hetmana Jazłowieckiego Michałowi, również rotmistrzowi obrony potocznej. P. należał do grupy zawodowych rotmistrzów, którzy zdobywszy doświadczenie bojowe pod Obertynem i przekazując swoje umiejętności następnemu pokoleniu zachowali ciągłość sztuki wojennej na pograniczu południowo-wschodnim. Spod jego znaku wywodzili się tacy rotmistrze, jak Mikołaj Gosławski, Tomasz Kruszelnicki, Mikołaj Komorowski i Marcin Gniewosz. Pod jego dowództwem wypracowywali sobie wojenny chleb krewni i koliganci, m. in. brat Andrzej i trzej szwagrowie: Stanisław Czermiński (brat żony) – przyszły rotmistrz, Maciej Dobromilski i Jan Śmietanka. Żołnierskie rzemiosło było też głównym źródłem dochodów P-ego, który osiemnaście lat służby wojskowej przedzielał pracą nad budowaniem rodowej fortuny. P. był związany z ruchem reformacyjnym; Andrzej Węgierski przekazał wiadomość, że «wybudował dla ewangelików w Kamieńcu zborek [sacellum]».

Tytułem żołdu, gwarancji za nakłady na utrzymanie chorągwi, spływały do rąk P-ego zastawy królewszczyzn i niektóre z nich przeszły z czasem na własność dziedziczną rodziny. W sierpniu 1550 dostał P. w dożywocie wieś Prosiątków w pow. kamienieckim, 2 XII t. r. zapisał mu Zygmunt August 800 złp. na trzymanych dożywotnio przez ojca Jakuba wsiach: Jabłonowie, Olchowcu i Tyszkowcach w ziemi halickiej, gwarantując zarazem, że po śmierci Jakuba całe na tych wsiach zabezpieczone dożywocie przejdzie na synów z prawem dziedziczenia. Nastąpiło to w r. 1551 i P. zaczął się pisać odtąd «de Jabłonow et Sokołow». Dn. 7 IV 1553 otrzymał przywilej na lokowanie miasta na gruncie wsi Jabłonów z prawem do dwóch jarmarków, 14 VIII 1552 nadał mu król Jabłonów, Olchowiec i Tyszkowce «iure feudi». W kwietniu 1554 uzyskał P. konsens na wykup wsi królewskiej Krogulec (woj. podolskie), w r. 1556 wraz z synem Janem wykupił królewszczyznę Borbuczyńce (woj. podolskie), na początku 1557 r. zezwolił mu król wykupić Czartowiec w ziemi halickiej (woj. ruskie). W czerwcu 1564 król winien był P-emu żołd za trzy kwartały służby na Litwie wynoszący 11 628 złp. Wypłacono mu jedynie 1 700 złp., a pozostałą sumę potraktowano jako krótkotrwałą pożyczkę («nowe sumy») na cele wojny pod zastaw dóbr Borek. Leżały one w pow. trembowelskim, składały się z miasta Borka i czterech wsi (Kaczów, Dzików, Krasowka i Samoklęskowce), liczących 30 dworzyszcz, i przynosiły 1 031 złp. i 13 gr (wg lustracji z r. 1565). Dobra te zostały w r. 1565 zapisane P-emu w gołe dożywocie po odjęciu ich ze starostwa trembowelskiego. Trzymane w l. 1569–70 star. chmielnickie (1 miasto i 8 wsi) dawało 1 788 złp. rocznego dochodu, nadane w r. 1571 star. kamienieckie (1 miasto i 12 wsi) miało dochód więcej niż dwukrotnie wyższy (w r. 1574 obliczano go na 3 948 złp.). W Kamieńcu miał P. dwór na ul. Tatarskiej, przekazany mu przez rotmistrza star. stryjskiego Mikołaja Sieniawskiego. Trzymał P. nadto w okolicach Kamieńca jeszcze wieś królewską Michałków i zapewne Sopochów (konsens na wykup w r. 1569). Po ojcu (dział z r. 1556) miał P. część miasteczka Sidorów oraz części we wsiach Babczyńce, Suchodół, Kowiaczew i Bednary w woj. podolskim. W ziemi halickiej otrzymał po ojcu Zahajpole oraz grunta w pobliżu Sokołowa, na których on sam (bądź też synowie) założyli miasto Złoty Potok. Przez krótki okres (1555–6) trzymał P. w zastawie za 1 700 złp. miasto Szarawkę i wieś Kołybanie od star. trembowelskiego Bernarda Pretwicza. Żona P-ego, Anna, córka Andrzeja Czermińskiego, pisarza kamienieckiego (wdowa po Sebastianie Książnickim) była dziedziczką wsi Paniowce, Sutyniowce (Szutniowce), Malinicze i Michałków na Podolu. P. zmarł w Krakowie między 2 V a 19 VI 1572, kiedy to starostwo kamienieckie objął po nim chorąży nadworny Mikołaj Brzeski. Miał epitafium w kościele w Złotym Potoku (Starowolski),

Z małżeństwa z Anną z Czermińskich (zm. między r. 1579 a r. 1581), pozostawił P. pięciu synów: Jana, woj. bracławskiego (zob.), Andrzeja, kaszt. kamienieckiego (zob.), Mikołaja, rotmistrza królewskiego, Jakuba, woj. bracławskiego (zob.) i Stefana, także woj. bracławskiego (zob.), oraz trzy córki: Barbarę, zamężną za star. chmielnickim Jakubem Strusiem, Katarzynę, żonę kaszt. halickiego Stanisława Wołuckiego, i Annę Kuropatwinę.

Enc. Wojsk., VI; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 168; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, XI 155–6, XIV 24; – Białkowski L., Podole w XVI w., W. 1920 s. 161; tenże, Ze wschodu i zachodu, L. 1929 I 18, 21; Forst O., Przyczynki do najdawniejszej genealogii Potockich herbu Pilawa, „Mies. Herald.” 1911 nr 9/10 s. 163, 189–90; Górski K., Obrona granic Rzeczypospolitej od Tatarów, „Bibl. Warsz.” 1891 t. 3 s. 105; tenże, Wojny Litwy z W. Ks. Moskiewskim za Zygmuntów, „Niwa” R. 20: 1891 s. 239; Jasnowski J., Materiały do działalności wojskowej Floriana Zebrzydowskiego, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 9: 1937 s. 269, 297; Kolankowski L., Roty koronne na Rusi i Podolu, „Ziemia Czerwieńska” R. 1: 1935; tenże, Zygmunt August Wielki Książę Litwy do r. 1548, Lw. 1913; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911 I 22; tenże, Szkice i poszukiwania historyczne, S. 3., Kr. 1906 s. 30, 115, 116; Spieralski Z., Kampania obertyńska 1531 r., W. 1962; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wr. 1974; – Akta grodz. i ziem., X; Arch. Sanguszków, VII; Elementa ad Fontium Editiones, XXXIX, L; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Matricularum summ., V nr 1086, 1671, 4966, 4968, 6140, 6627, 7355, 7809, 10107, 10137; Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII w., Wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1937; Rachunki dworu królewskiego 1543–1546, Wyd. A. Chmiel, Kr. 1911; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae Reformatae, W. 1973; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, Wyd. Z. Spieralski, W. 1958 z. IV s. 36; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, Lipsk 1840 V 250; Źródła Dziej., XVIII cz. 2, XIX 196, 229; Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, Lw. 1895 I; – AGAD: Arch. Skarbowo-Wojsk. t. 82 nr 8/V k. 20, nr 8/XXIII k. 77, t. 85 nr 17 k. 132, nr 19 k. 140, nr 21 k. 40, nr 22 k. 42, nr 53 k. 12, 21, nr 54 k. 49–51, nr 55 k. 48–50, nr 57 k. 40–42, nr 58 k. 103–105, nr 59 k. 90–92, nr 62/1 k. 22–28, nr 62/2 k. 3, nr 62/3 k. 3–4, 17, t. 86 nr 17 k. 56– 57, nr 28/III k. 2, 3, 5, Rach. królewskie nr 114 k. 42, nr 124a k. 79, 88, 98, 148, Rach. sejmowe Arch. Skarbu Kor. II nr 10a, nr 20 k. 7, nr 23 k. 18, 55, 143, nr 32a, Rach. nadworne Arch. Skarbu Kor. III nr 1 k. 96, 136, 263, 623, 625, 630, Arch. Skarbu Kor. LIV 13 k. 67, 14 A k. 53, Metryka Kor. t. 78 k. 454, t. 79 k. 187v.–188v., 273v.–274, t. 83 k. 343, t. 84 k. 64v.–66v., t. 86, 87 k. 201–201v., t. 89 k. 181–181v., t. 105 k. 146v.–158v., 191–191v.; Arch. Państw. w Kr. Oddział na Wawelu: Zbiór Rusieckich nr 124 k. 289; B. Jag.: rkp. nr 6147 t. 11 k. 113, 114; B. Ossol.: rkp. nr 3437 k. 113v.–114v.

Marek Plewczyński